مبانی، چارچوب ها و الگوهای سفارتی و مکاتباتی در ایران عصر صفوی

دورۀ صفویه در سیر تاریخی ایران حایز جایگاه خاصی است. این مکانت از جنبه‌های مختلف قابل توجه و اهمیت می‌باشد. از منظر جغرافیای سیاسی صفویه را بایستی اولین حکومتی تلقی نمود که در سال‌های متمادی تاریخ ایران بعد اسلام توانست یک چارچوب منسجم سیاسی را برای قلمرو ایران بازتعریف نماید و از این منظر به بازسازی هویت سیاسی و جغرافیایی ایران کمک نماید. از طرف دیگر با ایجاد یک هویت جدید مذهبی توانست وجه تشخصی مابین دو حکومت سنی‌مذهب ازبکان در شرق و عثمانی‌ها در غرب ایجاد کند.

همچنین از لحاظ گسترۀ زمانی نیز بایستی اذعان نمود که صفویه با بیش از دویست سال تداوم سیاسی توانست ایده‌های سیاسی و ایدئولوژیک خود را در جامعۀ ایران نهادینه کند. هر چند تحولات ناخوشایندی در زمان سقوط این سلسله برای ایران رقم خورد؛ اما بخشی از میراث‌های عمده‌ای که آنها پدید آورده بودند با تغییرات اندکی در جامعه پایدار و برقرار باقی ماندند.

به موازات اهمیت داخلی شکل‌گیری قدرت صفویه در ایران، از ابعاد منطقه‌ای و جهانی تأثیرگذاری‌ آنها نبایستی غافل بود. موقعیت زمانی شکل‌گیری قدرت صفویان و میزان نقش‌پذیری و حوزۀ بازیگریشان در عرصه‌های برون‌مرزی نشان از جایگاه ویژۀ آنها داشت. در محدودۀ منطقه‌ای مناسبات، برخوردها و تقابل‌های دامنه‌دار صفویان با عثمانی‌ها در غرب و ازبکان و مغولان هند در شرق حاکی از بازیگری فعال در این عرصه‌ها بود. تعارض ایدئولوژیک با این حکومت‌ها و گرفتار بودن در مسائل مرزی نشان می‌داد که صفویان در این عرصه بایستی به طور دایم درگیر رفع و رجوع مسایل مبتلا به باشند به گونه‌ای که این شرایط یک الگوی دایم از تقابل و یا تعامل را مبتنی بر شرایط پیش آمده بر صفویان تحمیل می‌نمود. هر چند در مواردی نیز خود صفویان به جای مواضع واکنشی بیشتر در نقش کنشگران جدی وارد عرصه می‌شدند. با این توصیف بایستی اذعان نمود که دایمی بودن دغدغه تقابل و یا تعامل با عناصر پیش گفته بخشی از ماهیت فکری و اجرایی شاهان صفویه را در تمامی دوره‌های سلطنتی آنها رقم می‌زد.

آنچه که به عنوان برونداد و ماحصل مناسبات جهانی در این دوره خود را بروز می‌دهد، نشانگر رفت‌وآمدهای نسبتاً انبوه با اهداف و برنامه‌های مختلف و متنوع بوده است. همین فراوانی می‌تواند نشانی از پویایی عرصه‌های دیپلماتیک در این دوره تلقی شود.

این نوشتار با تکیه بر اهمیت همین رفت‌وآمد‌ها و میزان توجه کشورهای متقابل به اعزام فرستاده و سفیر در پی آن بر آمده است تا با استفاده از داده‌های منابع موجود از زاویۀ نگرش موضوعی و آماری چشم‌اندازی از ترددهای سیاسی و مکاتبات انجام شده در این دوره را در دو بخش کلی ارایه نماید. آنچه که در کلیت موضوعی بخش اول به نظر می‌رسد، امور سفارتی را در یک وجه عمومی می‌توان به دو گروه سفرای زمان جنگ و زمان صلح تقسیم نمود که هر کدام حامل ویژگی‌ها و شخصیت‌های جداگانه‌ای بودند. از طرف دیگر بسته به نوع مناسبات با هر کشور نیز نوع و تعدا سفرا قابل بررسی و تحلیل جداگانه‌ای می‌باشد. وظایف و جلوه‌های ظاهری شخص فرستاده نیز در زمرۀ سایر نکات مورد توجه خواهد بود. از طرف دیگر آداب و شرایط اعزام سفیر و یا نوع پذیرایی از فرستادگان دیگر کشورها نیز در قسمت دیگری مورد بررسی قرار گرفته است. مشکلات و موانع و دشواری‌های مرسوم و بعضاً غیر معمولی که فراروی فرستادگان قرار داشت محتوای فصل دیگری از این نوشتار است.

در این نوشتار به منظور پوشش دادن به حجم بیشتری از عرصه‌های دیپلماتیک هم به فرستادگان شاهان صفوی به سایر ممالک اشاره رفته است و هم سفرای اعزامی سایر دولت‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند. بعضاً متناسب با شرایط مطلب برخی فرستادگان داخلی نیز مورد توجه واقع شده‌اند.

گرچه در مواردی سفرا در برقراری مناسبات یا ابلاغ پیام‌ها از شیوه‌های شفاهی بهره می‌بردند؛ اما رویه مرسوم و مبتنی بر قواعد سیاسی وقت حاکی از این نکته است که اکثر فرستادگان حامل پیام‌های مکتوب و مستند نیز بودند. این مکتوبات در قالب‌های مختلف دوستانه و یا خصمانه تنظیم و طراحی می‌شد و ارایه‌دهنده بینش و خواسته فرستنده محسوب می‌شد. نظر به اهمیت این مکاتبات و جایگاه آن در عرصه‌های مناسباتی بخش دوم این نوشتار در چند فصل به بررسی شکلی و محتوایی مکتوبات ارسالی صفویان و برخی پاسخ‌های دریافتنی اختصاص یافته است. حجم نسبتاً گسترده نامه‌های بازمانده شرایطی را فراهم می‌نماید که بتوان با مراجعه به متن آنها برخی از رویکردهای حاکم بر جامعه صفوی را به دست داد.